Over negen jaar moet de nieuwe PALLAS-reactor in Petten de productie van isotopen voor medische toepassingen hebben overgenomen van de huidige Hoge Flux Reactor. Dat biedt mogelijkheden voor de productie van nieuwe, andere isotopen. Ook op allerlei andere gebieden gaan de ontwikkelingen snel. De Nijmeegse hoogleraar nucleaire geneeskunde prof. dr. Wim Oyen is aangesteld als kwartiermaker om de mogelijkheden en knelpunten in kaart te brengen.

‘Mijn opdracht is eigenlijk tweeërlei: hoe zorgen we dat elke patiënt krijgt wat deze nodig heeft op het moment dat het nodig is en hoe optimaliseren we het proces van valorisatie, waarbij nieuwe toepassingen zo snel mogelijk hun weg vinden naar de patiëntenzorg en de markt’, aldus Oyen. Het gaat bij nucleaire geneesmiddelen enerzijds om diagnostische toepassingen zoals PET-scans en SPECT in vele medische specialismen, anderzijds om therapeutische toepassingen, met name in de oncologie.

Twee componenten

Een nucleair geneesmiddel bestaat uit twee componenten: een dragermolecule en een radioactieve isotoop. Dragermoleculen zijn stoffen zoals (componenten van) antilichamen of peptiden die selectief binden aan een bepaalde structuur, bijvoorbeeld een tumor of een hartspiercel. Oyen vergelijkt de dragermoleculen met een kruiwagen die de isotoop op de juiste plek brengt. ‘Voor therapeutische toepassingen kunnen we vaak dezelfde kruiwagen gebruiken als voor de diagnostiek. Er wordt dan gewoon een andere lading aan gekoppeld.’

De ontwikkeling van dragermoleculen voor nucleaire geneesmiddelen sluit nauw aan bij het biomedische onderzoek naar specifieke doelwitten in verschillende weefsels en organen. Verscheidene academische groepen en uiteenlopende farmaceutische en biotechnologische bedrijven houden zich bezig met de ontwikkeling van nieuwe dragermoleculen voor nucleaire diagnostiek en therapie. Volgens Oyen is er nog winst te boeken door onderzoekers uit verschillende disciplines met elkaar in contact te brengen. ‘Sommige onderzoekers realiseren zich nog niet dat zij een bijdrage kunnen leveren aan nieuwe nucleaire geneesmiddelen.’

Productie van isotopen

Ook op het gebied van isotopen zijn er nog zeer veel ontwikkelingen denkbaar. Elke radioactieve isotoop heeft andere toepassingsmogelijkheden door zijn chemische en fysische eigenschappen, zoals binding aan het dragermolecule, het soort straling dat hij produceert, de intensiteit van die straling, de halfwaardetijd, etc. Voor therapeutische toepassingen in de oncologie bestaat bijvoorbeeld behoefte aan meer alfastralers, in aanvulling op de huidige isotopen die vooral bètastraling afgeven. Niet elke radioactieve isotoop is even gemakkelijk te produceren en op te zuiveren. ‘Wij kunnen vanuit de nucleaire geneeskunde duidelijk maken wat we graag zouden willen, maar we hebben nucleair fysici en andere experts nodig om ons te vertellen wat er daadwerkelijk kan. De nieuwe reactor in Petten is een stimulans, doordat we kunnen nadenken over nieuwe isotopen en grotere hoeveelheden’, zegt Oyen.

Voor de productie van sommige isotopen is een kernreactor nodig, anderen kunnen (ook) geproduceerd worden in een deeltjesversneller (cyclotron), waarvan er inmiddels een stuk of zeven in bedrijf zijn. Een korte afstand tot de gebruiker is vaak noodzakelijk vanwege de korte halfwaardetijd van sommige diagnostische isotopen. In de komende jaren zal naast de reactor in Petten en de cyclotron’s bij behandelcentra ook commerciële productie op gang komen. Het Amerikaanse bedrijf Shine wil in het Groningse Veendam een productiefaciliteit voor medische isotopen bouwen, die gebaseerd is op een nieuwe techniek (een deeltjesversneller die een kernsplitsingsreactie op gang houdt).

Stakeholderstafel

Oyen is deze zomer aangesteld als kwartiermaker nucleaire geneesmiddelen. ‘FAST is vanaf het begin nauw betrokken geweest, zowel vanuit het bestuur als vanuit het bureau’, vertelt hij. ‘Die betrokkenheid sluit mooi aan bij mijn doel, om te zorgen dat bestaande en nieuwe nucleaire geneesmiddelen voor diagnostiek en therapie zo snel mogelijk hun weg naar de patiënt vinden. Het is een complex veld, met veel publieke en private partijen. We gaan in de komende tijd aan stakeholderstafels luisteren welke mogelijkheden iedereen ziet en proberen om mensen bij elkaar te brengen.’

Oyen’s inventarisatie moet volgend najaar klaar zijn. Hij verwacht dat hij dan op een aantal terreinen al concrete aanbevelingen kan formuleren, en op andere gebieden in elk geval richting aangeven voor verdere ontwikkelingen. ‘We gaan kijken naar de volle breedte, van ontwikkeling en productie tot de logistiek en de uiteindelijke toepassingen in de patiënt. Sommige knelpunten zullen wat meer tijd kosten om op te lossen dan andere. En we willen nadrukkelijk ook de ontwikkeling van nieuwe middelen stimuleren en de samenwerking tussen academische groepen en bedrijven bevorderen., maar zoals gezegd zijn er veel meer ontwikkelingen gaande die we zo snel mogelijk veilig en verantwoord bij de patiënt willen brengen.’