Met de oprichting van InFECT-NL eind 2024 zou deze vraag in de nabije toekomst wel eens met een volmondig „JA“ beantwoord kunnen worden. InFECT-NL is een initiatief van de universitair medische centra; Radboudumc, UMC Utrecht, Amsterdam UMC en LUMC, met de ambitie om alle academische centra in Nederland te betrekken. Deze samenwerking moet Nederland in staat stellen een nog grotere impact te hebben op infectieziektenbestrijding door de bundeling van kennis en ervaring. Daarnaast wordt het initiatief ondersteund door het Centre for Human Drug Research (CHDR), een internationale leider in vroeg-klinisch onderzoek en gefaciliteerd door FAST.

Nieuwe uitdagingen in infectieziektenbestrijding
Vaccins, antibiotica en antivirale middelen hebben een ongelofelijke bijdrage geleverd aan het voorkomen en genezen van infectieziekten. Echter, voor sommige infectieziekten bestaan geen vaccins of behandeling en het optreden van medicijnresistentie bij ziekteverwekkers kan de behandeling van geïnfecteerde patiënten ernstig bemoeilijken. Om nog maar te zwijgen over ziekteverwekkers die we nog niet kennen maar die in de toekomst voor problemen kunnen zorgen. Nieuwe vaccins en medicijnen zijn dus nodig maar de ontwikkeling daarvan is complex, tijdrovend en duur. Dus de vraag is: kan het slimmer, sneller en goedkoper?

De unieke aanpak van InFECT-NL bouwt op drie versterkende pijlers:

1. Het verbinden en uitvoeren van (fundamenteel) onderzoek ter ondersteuning van productontwikkeling tegen infectieziekten.
2. Het coördineren en beheren van een innovatiecluster om de efficiëntie van infectieziekteonderzoek te verbeteren.
3. Het realiseren van een vroege-fase infectie-unit voor klinisch onderzoek naar infectieziekten (INFECTA).

‘The A-team’
De reputatie van de initiatiefnemende instituten in het doen van onderzoek op het gebied van infectieziekten en immunologie is uitstekend dus de bereidheid om die kennis en expertise te bundelen en in te zetten voor de ontwikkeling van nieuwe vaccins en medicijnen is bijzonder en veelbelovend. Het legt een fundament voor een wetenschappelijk ‘A-team‘. Daarnaast is de realisatie van een vroege-fase infectie-unit voor klinisch onderzoek naar infectieziekten van cruciaal belang voor het versnellen van vaccin en geneesmiddelen onderzoek zonder in te boeten op de veiligheid.

De hoge eisen aan vaccinontwikkeling
Vaccinontwikkeling is een langdurig en kostbaar proces. Vaccins zijn in staat om een immunologische reactie op te wekken die kan beschermen tegen een ziekteverwekker. Om een vaccin te registreren moet aannemelijk zijn dat de immunologische reactie die het opwekt daadwerkelijk kan beschermen tegen de ziekte waartegen het gericht is, en dit positieve effect moet ruim opwegen tegen eventuele nadelen, zoals bijwerkingen. Immers, vaccins worden gegeven aan gezonde mensen die de ziekte waartegen het vaccin hen beschermt ook zonder vaccinatie mogelijk nooit zouden oplopen, het is een voorzorgsmaatregel zoals het dragen van een veiligheidsgordel in de auto.

Bewijzen dat een vaccin werkt is kostbaar
Het aantonen van vaccineffectiviteit gebeurt meestal in kostbare fase 3-veldstudies, waarin grote groepen mensen een vaccin of placebo krijgen om dan te kijken of de ziekte minder vaak voorkomt bij gevaccineerden. Dit soort studies zijn erg kostbaar vanwege duizenden deelnemers en een lange opvolgperiode, vinden pas laat in het vaccinontwikkelingstraject plaats, wanneer er al veel tijd en geld is besteed, en tonen helaas geregeld aan dat een vaccin geen, of onvoldoende bescherming biedt.

Alternatieve manieren om de werkzaamheid van een vaccin aannemelijk te maken worden tot nu toe alleen ingezet voor vaccins gericht tegen ziekten met onvoorspelbare uitbraken zoals Ebola, Chikungunya, zika, etc. Zo worden diermodellen ingezet om de beschermende werking van vaccins aan te tonen waarna op basis van een vergelijkbare afweerreactie in mensen  (conditionele) goedkeuring kan worden gekregen. Maar voor sommige infectieziekten bestaan geen representatieve diermodellen.

Gecontroleerde Humane Infectie Modellen (Controlled Human Infection Models; CHIM)
CHIM studies worden gezien als een innovatieve manier om vroegtijdig een beeld te krijgen van de effectiviteit van een vaccin in mensen. Bij CHIM studies worden gezonde vrijwilligers na vaccinatie met een experimenteel vaccin of placebo in een gecontroleerde omgeving  blootgesteld aan de ziekteverwekker waartegen het vaccin gericht is.

Vaccinonderzoek met behulp van een CHIM heeft natuurlijk ook beperkingen. Zo worden de studies meestal gedaan in gezonde volwassenen en is het moment van blootstelling aan de ziekteverwerker na vaccinatie, alsook de hoeveelheid van de ziekteverwekker, voor iedereen gelijk.  De studies geven dus niet perse een representatief beeld van de werkzaamheid van een vaccin in de populatie waarvoor het uiteindelijk bedoeld is.

Zowel positieve als negatieve CHIM data zijn waardevol
Als de werkzaamheid van het vaccin kan worden aangetoond kan dat drempelverlagend werken om aan een grote fase 3 studie te beginnen, immers, een groot deel van het bedrijfsrisico is weggenomen. Daarnaast wordt het in de toekomst misschien mogelijk om op basis van CHIM data en in combinatie met voldoende resultaten omtrent de veiligheid van het vaccin, een conditionele goedkeuring van de autoriteiten te krijgen. Het vaccin komt dan sneller beschikbaar voor hen die het nodig hebben. Als in de CHIM studie geen werkzaamheid wordt aangetoond moet de vaccinontwikkelaar mogelijk terug naar de tekentafel maar zijn in ieder geval de hoge kosten van een tot falen gedoemde grote fase 3 studie voorkomen en blijft de ‘appetite‘ om verder te werken aan een verbeterde versie van het vaccin hopelijk behouden.

Een belangrijke rol voor InFECT-NL
De innovatie die InFECT-NL nastreeft gaat natuurlijk veel verder dan het opzetten van een vroege-fase infectie-unit voor klinisch onderzoek naar infectieziekten. Het is het netwerk, van private en publieke partijen met gedeelde maatschappelijke doelen en complementaire kennis en vaardigheden, dat het verschil kan maken. Door een combinatie van commerciële en niet-commerciële activiteiten streeft InFECT-NL naar zelfvoorzienendheid en naar het duurzaam bijdragen aan de ontwikkeling van medicijnen en vaccins tegen infectieziekten met grote maatschappelijke impact. Het biedt de mogelijkheid om vroege vaccinconcepten te testen en te ‘de-risken‘ waarmee ze mogelijk nog interessanter worden voor farmabedrijven om de verdere ontwikkeling op zich te nemen. InFECT-NL is absoluut een uniek initiatief met zeer indrukwekkend leiderschap en de verwachtingen zijn daarom hooggespannen.

Over Hanneke Schuitemaker
Hanneke Schuitemaker is op dit moment de Chief Scientific Officer van Valneva, een Europese multinational gespecialiseerd in vaccins tegen infectieziekten. Daarvoor was zij als Global Head Viral Vaccine Discovery & Translational Medicine bij Johnson & Johnson Innovative Medicine verantwoordelijk voor de ontwikkeling van vaccins tegen virale infectieziekten. Hanneke is opgeleid als medisch bioloog, heeft bij Sanquin haar promotieonderzoek gedaan aan het ziektebeloop van HIV infectie en aldaar nog lange tijd academische onderzoek geleid. Zij is sinds 2004 Hoogleraar Virologie aan het Amsterdam UMC en zit namens FAST in de Raad van Bestuur van de stichting InFECT-NL.