Reflecties vanuit Boston op de toekomst van ATMP’s en Regeneratieve Geneeskunde

Tijdens een recente handelsmissie naar Boston formuleerde ik een belangrijke uitdaging: als we geavanceerde therapieën (ATMP’s) daadwerkelijk bij de patiënt willen krijgen – én dat op een duurzame en betaalbare manier – dan moeten we disruptief denken over ontwikkeling, productie en valorisatie.

De belofte én barrière van ATMP’s
Advanced Therapy Medicinal Products (ATMP’s), zoals cel- en gentherapieën, vormen een revolutionaire stap vooruit in de geneeskunde, en worden gedragen door grensverleggende wetenschappelijke ontdekkingen, zoals geïllustreerd door een Nobelprijs in 2012 voor baanbrekende stamcel technologie. Deze nieuwe klasse van innovatieve therapieën kunnen volledige genezing meebrengen (cure in plaats van care) en bieden vaak de enige hoop op genezing bij (zeldzame) genetische aandoeningen en bepaalde vormen van kanker. Ook in de Regeneratieve Geneeskunde zien we bijzonder beloftevolle cel gebaseerde behandelingen aan de horizon, zoals stamcel gederiveerde insuline producerende cellen voor Diabetes type I. De laatste jaren zien we een stijging in goedkeuringen door regulatoire autoriteiten als de FDA en EMA, en de pijplijn raakt steeds voller.

Maar deze medische belofte komt met stevige barrières. Het pad van ontdekking naar goedgekeurd product duurt zo’n 10-15 jaar. Dit heeft implicaties, zoals de korte tijd van de patentbescherming die overblijft, terwijl de ontwikkelings- en productiekosten hoog zijn en het aantal patiënten per therapie doorgaans beperkt. Dat maakt het moeilijk om een economisch aantrekkelijk model te vinden, althans als je bestaande modellen in stand wil houden. Vooral autologe therapieën (waarbij het product specifiek voor één patiënt wordt gemaakt) zijn kostbaar en moeilijk schaalbaar. Zelfs allogene (meer universele) therapieën halen vaak geen grote volumes gezien het vaak gaat om weesindicaties en de hoge prijs.

Voor grote farmaceutische bedrijven is dit minder aantrekkelijk, en ook voor investeerders blijft het een lastig verhaal. In het verleden zijn er veel beloften gedaan, maar doorbraken zijn tot nu toe beperkt en de winstgevendheid blijft niet overtuigend. Het gevolg is dat er (te) weinig wordt geïnvesteerd, en verder torenhoge prijzen voor de bestaande therapieën – soms oplopend tot in de miljoenen euro’s – en een beperkte toegankelijkheid, met name in Europa. Het oude “blockbuster”-model, waarbij investeringen worden goedgemaakt dank zij een paar uiterst succesvolle medicijnen, is niet uitgesloten maar duidelijk minder toepasbaar voor vele ATMP’s.

Nieuwe trajecten, nieuwe modellen
Om vele ATMP’s écht bij de patiënt te brengen, moeten we disruptief denken, “het systeem” moet worden bijgestuurd. Bij RegMed XB staat daarom ook de ontwikkeling van alternatieve valorisatie trajecten centraal, waaronder publiek-private samenwerkingen, non-profit structuren en een gedeelde verantwoordelijkheid tussen publieke en academische partners. Dit geldt voor vele innovatieve ATMPs, met recent  een opvallend voorbeeld uit de oncologie: de TIL-therapie (Tumor Infiltrerende Lymfocyten) voor invasief uitgezaaid melanoom, ontwikkeld in Nederland door het NKI, is gefinancierd met publieke middelen en donaties. Deze therapie wordt al vergoed voor een specifieke groep patiënten, zonder dat er een klassieke EMA marktautorisatie is. Er wordt nu verder gewerkt en gedacht aan vervolgtrajecten, met belangrijke vragen zoals wie de verantwoordelijkheid neemt over de kwaliteit van het product, wie instaat voor de farmacovigilantie en hoe we dit allemaal financieel betaalbaar houden.

Dit soort initiatieven laten zien dat er nood is aan alternatieve modellen voor ATMP-ontwikkeling. Maar ze zijn nog kwetsbaar. Indserdaad, zolang er geen commerciële concurrentie is, kan behandeling onder de zogeheten Hospital Exemption Clause blijven plaatsvinden, althans in sommige landen. Zodra een commercieel alternatief op de markt komt, maar hoe bepaal je dat dan, moet er alsnog een volledige regulatoir vergunningstraject worden gevolgd – iets waar academische instellingen doorgaans niet op ingericht zijn.

Nederland aan het stuur
Om écht verschil te maken, is niet alleen slim ontwikkelen nodig, maar ook invloed op beleid en een stukje heruitvinden van de gezondheidszorg. Inderdaad, hoe gaan we dergelijke behandelingen incorporeren in onze bestaande zorgsystemen en terugbetalingstrajecten. Deze vragen dringen zich uiteraard ook op in andere Europese landen. RegMed XB bouwt daarom bruggen naar andere Europese partners, en sluit zich ook aan bij Europese initiatieven zoals Join4ATMP. Hiermee zorgen we ervoor dat Nederland een actieve stem houdt bij het vormgeven van regelgeving en financieringsmodellen voor deze nieuwe klasse therapieën. “Mee aan tafel zitten, en niet op het menu staan,” zoals wij het scherp stellen.

Concreet wordt er in Nederland met het nationale platform, en FAST hub, ATMP-NL – in oprichting – volop gewerkt aan het bundelen van krachten, kennis en infrastructuur. Hier komen alle stakeholders zoals academische centra, kennisinstellingen en innovatieve bedrijven, overheid en zorginstanties, alsook stichtingen en patiëntenverenigingen samen om een stevig fundament te leggen met visie voor de ontwikkeling, productie en gebruik van ATMP’s in het zorglandschap van de 21^ste eeuw. Nederland heeft wereldwijd toonaangevende expertise en ervaring op dit vlak – van celproductie en kwaliteitscontrole tot (pre)klinisch onderzoek – en door dit via ATMP-NL strategisch te coördineren, bouwen we aan een nationaal ecosysteem dat klaar is voor de toekomst. Dit platform kan dan ook initiatieven nemen om de bruggen te bouwen naar andere landen zoals België en Luxemburg, maar ook toonaangevende landen in Europa zoals Frankrijk en Duitsland, om er maar enkele te noemen. De timing is hiervoor beter vandaag dan morgen.

Samen vooruit
Tot slot deed ik al in Boston een oproep die ik hier graag herhaal aan alle stakeholders van FAST en RegMed XB: blijf betrokken. Lever input, stel kritische vragen en denk mee over nieuwe routes van ontwikkeling en valorisatie. Want alleen als wetenschap, overheid, industrie en zorg samen met de patiënt optrekken, kunnen we deze nieuwe klasse van geavanceerde behandelingen werkelijk duurzaam, betaalbaar en breed toegankelijk maken.

Frank Luyten is mede-initiatiefnemer en medisch-wetenschappelijk directeur van RegMed XB,  professor emeritus aan de KU Leuven.